Молиявий воситачиликда исломий банкнинг фаолияти оддий банкдан жуда катта фарқ қилади. Европа кредит ташкилотлари омонатчиларнинг пулларини бошқа мижозларга беришда фоизларни олишади. Аммо мусулмон молиячилари фоиз олиш ўрнига даромадни қарз берувчилар билан бўлишишади, бундан кейин омонатчилар ҳам ўз ҳиссаларини олишади. Агар қарз берувчининг фаолияти муваффақиятсиз бўлса – йўқотишлар кредиторга, банкка ва омонатчиларга ҳам тақсимланади.
Шу тариқа банк ва омонатчининг фойдаси тадбиркорлик даромадлари натижаларига боғлиқ. Бошидан даромад маълум бир маълум фоиз билан кафолатланмайди, шариат қонунларига кўра, иқтисодий фаолиятда бунга рухсат этилмайди. Шу билан бирга, мусулмон банк фаолияти – тўлиқ сармоядир.
Асосий банк маҳсулотлари:
- Кард-ул-Ҳасан — фоизсиз кредит;
- Мурабаҳа — маҳсулотларни чакана ва улгуржи нархлари ўртасидаги фарқ билан қайта сотиш;
- Мушарака — ҳамкорликдаги бизнес;
- Мудараба — фойда ва йўқотишларда тенглик, улушли иштирок этиш;
- Ижара — лизинг;
- Ижара Тумма Аль Бай — сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлган ижара;
- Сукук — исломий қимматли қоғозлар;
- Истисно — фьючерслар (муддатли шартномалар);
- Ҳиба — премиум иштироки;
- Бай Битхаман Аджил — кечиктирилган тўловлар билан шуғулланиш;
- Бай уль-Ина — сотиб олиш ҳуқуқи билан савдо;
- Вакала — агентлик хизматлари;
- Такафул — исломий суғурта;
- Вадиа — банкдаги қимматбаҳо нарсаларни сақлаш
- Бай Салам — аванс тўлови.
Кард-уль-Ҳасан
Мижозга маълум муддатга фоизсиз кредит берилади. Қарзни қайтариб берганда, қарз олувчи ўз илтимосига кўра, қарз берувчига муайян миқдорда ихтиёрий мукофот (Хиба) бериши мумкин. Исломий банк ҳеч қачон мукофот талаб қилмайди – мижозлар билан муносабатлар дўстлик ва ишончга асосланган. Молиялаштиришнинг бундай тури муҳтожлар, ташкилотлар, ҳудудларга қайтариладиган моддий ёрдамдир. Кўпинча банкнинг ҳамкори – компаниянинг бизнесига фоизсиз кредит тақдим этилади.
Мурабаҳа
Маҳсулотларни чакана ва улгуржи нархлари ўртасидаги фарқ билан қайта сотиш банк ва мижоз ўртасидаги товарларнинг қийматини мувофиқлаштириш ва уларни сотишдан тушадиган фойдани тақсимлаш тўғрисидаги шартномани тузишни ўз ичига олади. Банк мижознинг номидан муайян маҳсулотни сотиб олади ва унга жуда қиммат нархда қайта сотади. Одатда мижоз келишилган миқдорни қисман тўлов орқали қоплайди.
Мушарака
Ҳамкорлик лойиҳани биргаликда молиялаштириш бўйича банк ва мижоз ўртасидаги келишувни имзолашни назарда тутади. Махсус шартномага мувофиқ, мижоз хусусий тадбиркорлик фаолияти натижалари бўйича даромаднинг улуши ҳисобланади, қолган қисми эса банк ва унинг ҳамкори ўртасида молиявий қисмларга мувофиқ тақсимланади. Муваффақиятсизлик вақтида зарарлар ҳам мутаносиб равишда тақсимланади. Лойиҳани бошқаришни томонлардан бири қабул қилиши мумкин. Банк мазкур маҳсулотининг афзаллиги шундаки, томонлар бошқарадиган шакл ва олдиндан келишилган фойда тақсимотига оид мослашувчан келишувларга асосланган.
Мудараба
Фойда ва зарарда иштирок этиш банк маблағларининг бир қисмини самарали фойдаланиш учун яхши обрў-эътиборга эга бўлган тажрибали тадбиркор (мудараба)га ўтказиш йўли билан ифодаланади. Шартномага асосан томонлар пул айланмасидан олинадиган даромадларни бўлишишади. Банк лойиҳанинг кунлик бошқарувини назорат қилмайди, аммо муваффақиятсизлик бўлса зарарига чидайди. Мудараба ўз навбатида иши учун ҳеч қандай ҳақ олмайди.
Ижара
Лизинг операциялари икки томонлама шартнома асосида амалга оширилади, унда банк мижозга керакли ускуналарни сотиб олади ва ижарага беради. Ижара шартлари ва йиғим миқдори олдиндан келишиб олинади. Ускунанинг эгаси фақатгина ўрта ва узоқ муддатли фойдаланиш ҳуқуқини ўз мижозига сотадиган банк ҳисобланади. Ушбу маҳсулот одатда иқтисодиётнинг қурилиш ва ишлаб чиқариш секторларини молиялаштириш учун ишлатилади.
Сукук
Исломий қимматли қоғозларни чиқариш (облигациялар эквиваленти) мижозга тадбиркорлик фаолиятидан даромад олиш имконини беради.
Ижара Тумма Аль Бай
Сотиб олиш ҳуқуқи ижараси лизингга ўхшайди, лекин ижара муддати тугагандан сўнг мижоз мол-мулкни банк олдиндан келишилган нархда сотиб олишни ўз зиммасига олади. Ижара ҳақи билан биргаликда мижоз томонидан ускунанинг нархи қисман қопланади. Натижада келишилган муддат охирига келиб у мулкнинг тўлиқ эгаси бўлади. Акс ҳолда харидор ижара муддати тугагандан сўнг тўлиқ суммани жиҳоз учун бериши мумкин.
Истисно
Хўжалик соҳаларини яратиш, капитални кўпайтириш объектларини қуриш каби йирик ва узоқ муддатли лойиҳаларни молиялаштириш учун муддатли шартномалар махсус яратилган. Истисно тўловлари шартномани тузиш вақтида белгилаб қўйилган нарх ва белгиланган муддатларда (лойиҳа доирасида ва охирида) амалга оширилади. Бундай молиялаштиришнинг ўзига хослиги шундаки, ишларнинг батафсил жадвали, санаси, миқдори, ишлаб чиқариш сифати ва бошқаларга қатъий риоя қилишдан иборат. Ишни бажариш учун мижоз учинчи шахс – субпудратчи жалб қилиши мумкин, аммо лойиҳанинг миқдори ўзгаришсиз қолиши керак.
Истисно қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:
- Мижоз банкка аниқ нарх бўйича сифатни ҳисобга олган ҳолда муайян мол-мулкни қуриш, яратиш ёки сотиб олиш тўғрисида буюртма беради. Бундай ҳолда исталган маҳсулот исломий ва иқтисодий экспертизадан ўтиши шарт.
- Агар молиялаштириш тасдиқланса, банк мижозга маълум бир вақт ичида маҳсулотни тақдим этиши шарт. Кейин банк ишлаб чиқарувчи, қурилиш компанияси ёки завод билан белгиланган муддат давомида ишларни бажариш тўғрисида шартнома тузади.
- Тайёр объект шартнома шартларига биноан банкка ёки мижозга берилади.
- Харидор банк хизматларига шартномада кўрсатилган нарх бўйича тўлайди.
Исломий банкларнинг барча воситаси кредит фоизини четлаб ўтиш, банк ва мижоз ўртасидаги ҳақиқий ҳамкорликни таъминлашга қаратилган. Молиячиларнинг фаолияти мусулмонларчилик қонунларига мувофиқ бўлиши керак, фоизга пул олиш ва бериш нотўғри. Шариат қонунларига кўра, пулни ишлаб топиш зарур, товарларга нисбатан ҳисоб-китоб қилинганидек фоизларни олиш мумкин эмас.
Гуноҳнинг жиддийлигида рибода зинодан кўра 70 марта кўпроқ гуноҳкорлик бор, шунинг учун ҳеч қандай исломий банкнинг қарз ва қайтариб бериладиган маблағлар орасидаги фарқидан ҳеч қандай фойда йўқ. Шу билан бирга, Ғарб банклари сингари улар учта ишончли даромад манбаларига эга:
- сармоя бирлашмалари билан шериклик ҳамкорлиги – мушарак;
- лойиҳани молиялаштириш учун капитал тақдим этиш – мудараба;
- хайрия фоизсиз кредит – кард уль-хасан.
